甩下雨水南阳“跑步”入夏 周末气温飙升至28℃

2000-j?llarda?? jeke stol kompyuteriniń súwretlengen kórinisi, on?ń quram?na esaplaw komponentleri bar metall korpus, displey hám klaviatura kiredi (t?shqansha kórsetilmegen)

百度 　　同时，还存在同一位用户在不同网站之间数据被共享这一问题，许多用户遇到过在一个网站搜索或浏览的内容立刻被另一网站进行广告推荐的情况。

Jeke kompyuter (ingl. Personal computer, PC), kóbinese JK dep atalad?, jeke paydalan?w?a arnal?an kompyuter bol?p tab?lad?. Ol ádette tekst processor?, internet brauzer, elektron pochta, multimediyal?q oynat?w hám oy?n oynaw s?yaql? waz?ypalar ush?n qollan?lad?. Jeke kompyuterler kompyuter eksperti yamasa texnigi emes, al tikkeley soń?? paydalan?wsh? tárepinen basqar?w?a arnal?an. úlken, q?mbat minikompyuterler menen meynfreymlerden ay?rmash?l???, jeke kompyuterlerde bir waq?tta kóp adamlar tárepinen waq?tt? bólisiw qollan?lmayd?. Tiykar?nan 1970-j?llard?ń aq?r? hám 1980-j?llarda, úy kompyuteri termini de qollan?l?an. Jeke kompyuterlerdiń payda bol?w? hám on?ń menen bir waq?tta júz bergen cifrl? revolyuciya adamlard?ń ómirine aytarl?qtay tásir etti.

1960-j?llarda mákemeler yamasa korporativ kompyuter iyeleri kompyuterler menen paydal? jum?s islew ush?n óz ba?darlamalar?n jaz?w?a májbúr bol?an. Jeke kompyuter paydalan?wsh?lar? óz qollanbalar?n islep sh??ara alsa da, ádette bul sistemalar kommerciyal?q ba?darlamal?q támiynatt?, biypul ba?darlamal?q támiynatt? ("freeware"), kóbinese menshikli bol?an, yamasa ash?q kodl? hám biypul ba?darlamal?q támiynatt? paydalanad?, olar paydalan?w?a tayar yamasa binar formada beriledi. Jeke kompyuterler ush?n ba?darlamal?q támiynat ádette apparatl?q támiynat yamasa operaciyal?q sistema óndiriwshilerinen ?árezsiz islep sh??ar?lad? hám tarqat?lad?. Kóplegen jeke kompyuter paydalan?wsh?lar? jeke kompyuterden paydalan?w ush?n endi óz ba?darlamalar?n jaz?w?a mútáj emes, degen menen aq?r?? paydalan?wsh? ba?darlamalast?r?w? ele de múmkin. Bul mobil sistemalar menen sal?st?r?anda, onda ba?darlamal?q támiynat kóbinese tek óndiriwshi qollap-quwatlaytu??n kanal arqal? jetkerip beriletu??n, al soń?? paydalan?wsh? ba?darlamas?n islep sh???w óndiriwshi tárepinen qollap-quwatlanbaw? sebepli q?y?nlas?w? múmkin.

1990-j?llard?ń bas?nan baslap Microsoft operaciyal?q sistemalar? (dáslep MS-DOS, keyin Windows penen) hám Intel apparatl?q támiynat? — birgelikte Wintel dep atalatu??n — jeke kompyuter bazar?nda ústemlik etip kelmekte, hám búgingi kúnde JK (ingl.PC) termini ádette keń tarqal?an Wintel platformas?na qatnasl? qollan?lad?. Windows-qa alternativalar bazard?ń az bólegin iyeleydi; bular?a Apple kompaniyas?n?ń Mac platformas? (macOS operaciyal?q sistemas?n paydalanatu??n), hám Linux s?yaql? biypul hám ash?q kodl?, Unix-ke uqsas operaciyal?q sistemalar kiredi. 1990-j?llar?a shekem basqa da belgili platformalar Commodore kompaniyas?n?ń Amiga-s? hám NEC kompaniyas?n?ń PC-98-i bol?an.

Terminologiya

PC termini "personal computer" (jeke kompyuter) sóziniń q?sqart?l?an túri. IBM Personal Computer óz model at?na bul ataman? qosqan bolsa da, bul termin dáslep hár qanday brendtegi jeke kompyuterlerdi táriyiplew ush?n qollan?l?an. Ay?r?m ja?daylarda, PC termini Apple Macintosh kompyuterin bildiretu??n Mac penen sal?st?r?w ush?n qollan?lad?.

Bul Apple ónimleriniń hesh biri úlken kompyuterler yamasa waq?tt? bólisiw sistemalar? bolma?anl?qtan, olard?ń hámmesi jeke kompyuterler edi, biraq PC (brend) kompyuterleri emes edi. 1995-j?l? CBS kanal?n?ń PC-lerdiń ósip barat?r?an ataql?l??? haqq?nda?? reportaj?nda b?lay delingen: "Kóp jańa paydalan?wsh?lar ush?n PC 'Pain and Confusion' (Aw?r?w hám Aljas?w) degendi ańlatad?."

Tariyx?

1983-j?l?? Commodore PET (Amerika Ilim hám Energiya Muzeyinde), jeke kompyuterdiń erte m?sallar?nan biri

1982-j?ldan baslap Bolgariyada islep sh??ar?l?an 8-bitli arxitektural? Pravetz 82 kompyuteri, Sovet Awqam?nda?? klass bólmesinde

"Miy" [kompyuter] bir kúni biziń [qarapay?m adamlard?ń] dárejemizge túsip, sal?q hám buxgalterlik esap-kitaplar?m?zd? júrgiziwge járdem beriwi múmkin. Biraq bul boljaw ?ana hám házirshe bun?ń hesh qanday belgisi joq. Britaniya gazetas? The Star, 1949-j?l? iyun ay?nda?? EDSAC kompyuteri haqq?nda?? jańal?qlar maqalas?nda, jeke kompyuterler dáwirinen ádewir bur?n.

Esaplaw texnikas? tariyx?nda dáslepki eksperimental mashinalard? bir adam basqara alatu??n edi. M?sal?, 1946-j?l? iske túsken ENIAC kompyuterin bir adam, álbette joqar? dárejede tayarlan?an adam basqara alatu??n edi. Bul rejim toparl?q programmalast?r?w yamasa kóp paydalan?wsh?lard?ń terminallar arqal? úlken kompyuterlerge qos?l?w? menen waq?tt? bólisiw rejimlerinen bur?n payda bol?an. Laboratoriya, ólshew ásbaplar? yamasa injenerlik maqsetler ush?n arnal?an kompyuterler qur?l?p, olard? bir adam interaktiv túrde basqara alatu??n edi. O?an m?sallar retinde 1956-j?l?? Bendix G15 hám LGP-30 sistemalar?n, sonday-aq 1965-j?ldan 1969-j?l?a shekem islep sh??ar?l?an sovet MIR seriyal? kompyuterlerin keltiriwge bolad?. 1970-j?llard?ń bas?na kelip, akademiyal?q yamasa ilimiy-izertlew mákemelerindegi adamlar kompyuter sistemas?n uzaq waq?t dawam?nda interaktiv rejimde jeke paydalan?w múmkinshiligine iye bold?, degen menen bul sistemalar ele de bir adamn?ń jeke menshigi bol?w? ush?n júdá q?mbat edi.

Jeke kompyuter yar?m ótkizgishler texnologiyas?nda?? úlken jetiskenlikler arqas?nda múmkin bold?. 1959-j?l? Fairchild Semiconductor kompaniyas?nda Robert Noys tárepinen kremniy integral sxema (IS) chipi islep sh???ld?, al Bell Labs laboratoriyas?nda Moxamed Atalla hám Davon Kang tárepinen metall-oksid-yar?m ótkizgish (MOS) tranzistor? islep sh???ld?. MOS integral sxemas? 1964-j?l? RCA kompaniyas? tárepinen kommerciyal?q túrde islep sh??ar?ld?, al 1968-j?l? Fairchild kompaniyas?nda Federiko Fadjin tárepinen kremniy-geytli MOS integral sxemas? islep sh??ar?ld?. Keyinirek Fadjin kremniy-geytli MOS texnologiyas?n qollan?p, 1971-j?l? birinshi bir chipli mikroprocessor — Intel 4004 ti islep sh?qt?. Mikroprocessorlar?a tiykarlan?an birinshi mikrokompyuterler 1970-j?llard?ń bas?nda islep sh???ld?. 1970-j?llard?ń ortas?nan baslap mikroprocessorlard?ń keń kommerciyal?q jetkilikliligi kompyuterlerdi kishi biznes hám jeke adamlar ush?n jetkilikli dárejede arzan etti.

Keyinirek "Barl?q demolard?ń anas?" dep atal?an kórsetiwde, SRI izertlewshisi Duglas Engelbart 1968-j?l? jeke kompyuterlerdiń keleshektegi tiykar?? qásiyetleriniń ald?n ala kórsetpesin berdi: elektron pochta, gipertekst, tekst processor?, video konferenciya hám kompyuter t?shqanshas?. Bul demonstraciya texnikal?q qollap-quwatlaw x?zmetkerlerin hám sol waq?tta jeke biznes paydalan?w? ush?n júdá q?mbat bol?an waq?tt? bólisiw kompyuterin talap etti.

Dáslepki jeke kompyuterler — ádette mikrokompyuterler dep atal?an — kóbinese komplekt túrinde hám sheklengen kólemde sat?ld? hám tiykar?nan háweskerler hám texnikler ush?n q?z???wsh?l?q tuwd?rd?. Minimal programmalast?r?w kórsetpeleredi kirgiziw ush?n almast?r?p qosq?shlar menen islendi, al sh???s ald?ń?? panel lampalar? arqal? berildi. ámeliy qollan?w klaviatura, kompyuter displeyi, disk qur?lmalar? hám printerler s?yaql? qos?msha qur?lmalard? qos?wd? talap etti.

Micral N mikroprocessor?a, ya?n?y Intel 8008 ge tiykarlan?an eń dáslepki kommerciyal?q, j?ynaq (komplekt) emes mikrokompyuter bold?. Ol 1972-j?ldan baslap qur?ld? hám bir neshe júz dana sat?ld?. Bunnan ald?n 1970-j?l? Datapoint 2200 sh??ar?l?an edi, ol ush?n Intel 8008 buy?rtpa berilgen, biraq qollan?w?a qab?l etilmegen edi. Datapoint 2200 de ámelge as?r?l?an CPU dizayn? dáslepki IBM PC hám on?ń dawamsh?lar?nda paydalan?l?an x86 arxitekturas?n?ń tiykar? bold?.

1973-j?l? IBM kompaniyas?n?ń Los-Gatos Ilimiy Oray? IBM PALM processor?na tiykarlan?an, Philips ?qsham kasseta qur?lmas?, kishi CRT hám tol?q funkciyal? klaviatura menen úskenelengen SCAMP (Special Computer APL Machine Portable) dep atal?an kóshpeli kompyuter prototipin islep sh?qt?. SCAMP APL/1130 di júrgiziw ush?n IBM 1130 minikompyuterin emulyaciya q?ld?. 1973-j?l? APL tek úlken kompyuterlerde ?ana jum?s isleytu??n edi, al Wang 2200 yamasa HP 9800 s?yaql? kópshilik stol ústi mikrokompyuterleri tek BASIC ti us?natu??n edi. SCAMP kóshpeli, bir paydalan?wsh? kompyuterde APL/1130 ónimdarl???n emulyaciya q?l?an birinshi bol?anl?qtan, PC Magazine jurnal? 1983-j?l? SCAMP ti "revolyuciyal?q koncepciya" hám "dúnyada?? birinshi jeke kompyuter" dep belgiledi. Bul dáslepki, bir paydalan?wsh? kóshpeli kompyuter házir Vashington qalas?nda?? Smitson institut?nda saqlanbaqta. 1973-j?l?? SCAMP prototipiniń tab?sl? kórsetiliwi 1975-j?l? injenerler, analitikler, statistikler hám basqa biznes máselelerin sheshiwshiler ush?n APL hám BASIC tillerinde programmalast?r?w múmkinshiligi menen sh??ar?l?an IBM 5100 kóshpeli mikrokompyuteriniń jarat?l?w?na al?p keldi. 1960-j?llard?ń soń?nda bunday mashina eki stol ólshemindey úlken hám shama menen yar?m tonna aw?rl?qta bol?an edi.

Basqa bir stol ústi kóshpeli APL mashinas?, MCM/70, 1973-j?l? kórsetilip, 1974-j?l? sat?w?a sh??ar?ld?. Ol Intel 8008 processor?n qolland?.

Jeke kompyuterler tariyx?nda áhmiyetli qádem 1973-j?l?? Xerox Alto bold?, ol Xerox kompaniyas?n?ń Palo-Alto Izertlew Oray?nda (PARC) islep sh???ld?. On?ń grafikal?q paydalan?wsh? interfeysi (GUI) bar edi, ol keyin Apple kompaniyas?n?ń Macintosh hám Microsoft kompaniyas?n?ń Windows operaciyal?q sistemalar? ush?n ilham deregi bold?. Alto demonstraciyal?q proekt edi, kommerciyalast?r?lmad?, sebebi on?ń bólekleri júdá q?mbat bol?p, sat?p al?w múmkin emes edi.

Jáne de 1973-j?l? Hewlett Packard tol??? menen BASIC te programmalast?r?latu??n, klaviatura, kishi bir qatarl? displey hám printerdi óz ishine al?an, stol ústine tol?q s?yatu??n mikrokompyuterlerdi sh??ard?. 1973-j?l?? Wang 2200 mikrokompyuterinde tol?q ólshemli katod nurl? trubka (CRT) hám kassetal? lenta saqlaw qur?lmas? bar edi. Olar ul?wma al?anda biznes yamasa ilimiy maqsetlerde qollan?w ush?n sat?latu??n q?mbat arnawl? kompyuterler edi.

Altair 8800 kompyuteri

1974-j?l? kóplegen adamlar tárepinen birinshi haq?yq?y jeke kompyuter dep esaplanatu??n Altair 8800 payda bold?, on? Micro Instrumentation and Telemetry Systems (MITS) kompaniyas? jaratt?. 8-bitli Intel 8080 Mikroprocessor?na tiykarlan?an Altair, birinshi kommerciyal?q tab?sl? jeke kompyuter s?pat?nda[5] mikrokompyuter revolyuciyas?n jand?r?an ushq?n retinde keń tán al?n?an. Altair ush?n dizayn islengen kompyuter shinas? S-100 shinas? túrinde de-fakto standartqa ayland?, al mashina ush?n birinshi programmalast?r?w tili Microsoft kompaniyas?n?ń dáslepki ónimi bol?an Altair BASIC edi.

1976-j?l? Stiv Djobs hám Stiv Voznyak tol?q tayar hám shama menen 30 chipten ibarat Apple I kompyuter platas?n sat?w?a sh??ard?. Apple I kompyuteri sol dáwirdiń basqa j?ynaq (komplekt) túrindegi háwesker kompyuterlerinen ay?rmash?l?q etetu??n edi. Byte Shop dúkan?n?ń iyesi Pol Terrelldiń ótinishi boy?nsha, Djobs hám Voznyak ózleriniń birinshi buy?rtpas?n ald? — 50 dana Apple I kompyuteri ush?n, biraq tek kompyuterler j?ynal?an hám tekserilgen bolsa, j?ynaq túrinde emes. Terrell tek tájiriybeli elektronika háweskerleri ush?n emes, al keń kólemdegi paydalan?wsh?lar?a sat?w ush?n kompyuterlerge iye bol?wd? qáledi. Jetkerilgen Apple I texnikal?q jaqtan ele de j?ynaq (komplekt) kompyuter bol?p esapland?, sebebi Byte Shop ?a jetkerilgende on?ń quwat deregi, korpus? yamasa klaviaturas? joq edi.

Byte jurnal? tárepinen úy kompyuterleriniń "1977-j?l?? úshligi" dep atal?an úsh jeke kompyuter: Commodore PET, Apple II hám TRS-80 Model I.

Birinshi tab?sl? massal?q bazar?a sh??ar?l?an jeke kompyuter Commodore PET bold?, ol 1977-j?ld?ń yanvar ay?nda járiyaland?. Biraq, ol ald?n ala buy?rtpa berilgen edi hám sol j?ld?ń keyinirek waqt?nda ?ana jetkilikli bold?. úsh aydan soń (aprel ay?nda) Apple II (ádette Apple dep atalad?) járiyaland?, birinshi úlgileri 1977-j?l 10-iyunda jónetildi. Bunnan soń Tandy Corporation / Tandy Radio Shack kompaniyas?n?ń TRS-80 úlgisi 1977-j?ld?ń avgust ay?nda payda bold?, ol óz ómiri dawam?nda 100,000 nan aslam dana sat?ld?. Birge al?anda, ásirese Arqa Amerika bazar?nda, bul 3 mashina "1977-j?l?? úshlik" dep atald?. ?alabal?q bazar ush?n, ald?n ala j?ynal?an kompyuterler payda bold? hám adamlard?ń keńirek topar?na kompyuterlerdi paydalan?w múmkinshiligin berdi, processor qur?lmas?n rawajland?r?wdan góre programmal?q qollanbalar?a kóbirek itibar qarat?ld?.

1977-j?l? Heath kompaniyas? Heathkits dep atal?an jeke kompyuter komplektlerin us?nd?, dáslep Heathkit H8 benen baslap, keyin 1979-j?ld?ń aq?r?nda Heathkit H89 benen dawam etti. Heathkit H8 sat?p al?an?ń?zda, ózińiz j?ynaw?ń?z ush?n shassi hám processor kartas?n alas?z, programmalard? isletiw ush?n 4 KB RAM bar H8-1 yadro taqtas? s?yaql? qos?msha qur?lmalard? da sat?p al?w?a bolad?. Heathkit H11 úlgisi 1978-j?l? sh??ar?ld? hám birinshi 16-bitli jeke kompyuterlerdiń biri bold?; biraq, on?ń 1,295 dollar bol?an joqar? bahas? sebepli 1982-j?l? óndiris toqtat?ld?.

IBM 5150, 1981-j?l? sh??ar?l?an

8-bitli PMD 85 jeke kompyuteri 1985-1990-j?llar? bur?n?? Socialistlik Chexoslovakiyada Tesla kompaniyas? tárepinen islep sh??ar?l?an.

1980-j?llard?ń bas?nda úy kompyuterleri úy-turm?sta qollan?w ush?n jetilistirildi, jeke ónimlilik, programmalast?r?w hám oy?nlar ush?n ba?darlamalar menen. Olar ádette úydegi televizord? kompyuter displeyi s?pat?nda paydalan?w?a bolatu??n edi, tómen sapal? blokl? grafika hám sheklengen reńler diapazon? menen, hám tekst shama menen 40 hárip keńligi hám 25 hárip biyikligi bold?. Britaniyal?q Sinclair Research kompaniyas? ZX seriyas?n — ZX80 (1980), ZX81 (1981) hám ZX Spectrum óndirdi; soń??s? 1982-j?l? sh??ar?l?p, ul?wma 8 million dana sat?ld?. Keyin Commodore 64 sh?qt?, ol ul?wma 17 million dana sat?ld?, Yugoslaviyada sh??ar?l?an Galaksija (1983) hám Amstrad CPC seriyas? (464–6128) payda bold?.

Sol j?l? NEC PC-98 us?n?ld?, ol 18 millionnan aslam dana sat?l?an júdá ataql? jeke kompyuter bold?. Ta?? bir ataql? jeke kompyuter, revolyuciyal?q Amiga 1000, Commodore tárepinen 1985-j?ld?ń 23-iyulinde kórsetildi. Amiga 1000 kóp taps?rmal?, aynal? operaciyal?q sistema, 4096 reńli palitras? bar túsli grafika, stereo ses, Motorola 68000 processor?, 256 KB RAM hám 880 KB 3.5-dyuymlik disk qur?lmas? menen támiyinlengen bol?p, bahas? 1,295 AQSH dollar? edi.

IBM-niń birinshi jeke kompyuteri 1981-j?ld?ń 12-avgust?nda us?n?l?p, ol jeke kompyuter arxitekturas? ush?n ?alabal?q bazar standart?n belgiledi.

1982-j?l? Kompyuter Time jurnal? tárepinen J?ld?ń mashinas? dep atald?.

Biraz úlkenirek hám q?mbat?raq sistemalar keńse hám kishi biznes ush?n arnal?an edi. Bular kóbinese 80 ba?anal? tekst displeylerine iye bold?, biraq grafika yamasa ses múmkinshilikleri bolmaw? múmkin bold?. Bul mikroprocessor?a tiykarlan?an sistemalar ele de bólisilgen waq?tl? úlken kompyuterler yamasa minikompyuterlerge qara?anda arzan?raq bol?an.

Jum?s stanciyalar? joqar? ónimli processorlar hám grafikal?q displeyler, úlken s?y?ml?l?qta?? jergilikli disk saqlaw qur?lmas?, tarmaq múmkinshiligi hám kóp taps?rmal? operaciyal?q sistema ast?nda islewi menen aj?ral?p turd?. Aq?r-aq?betinde, IBM PC-niń jeke kompyuter bazar?na tásiri sebepli, jeke kompyuterler hám úy kompyuterleri aras?nda?? texnikal?q ay?rmash?l?q jo?ald?. Biznes kompyuterleri reńli grafika múmkinshiligi hám seske iye bold?, al úy kompyuterleri hám oy?n sistemalar? paydalan?wsh?lar? keńse x?zmetkerleri s?yaql? birdey processorlar hám operaciyal?q sistemalard? paydaland?. ?alabal?q bazar kompyuterleri bir neshe j?l bur?n?? arnawl? jum?s stanciyalar?na uqsas grafikal?q múmkinshilikler hám yadqa iye bold?. Hátte dáslep biznes kompyuterlerine q?mbat massal?q saqlaw qur?lmalar? hám periferiyalard? bólisiwge múmkinshilik beretu??n lokal tarmaq ta úyde paydalan?latu??n jeke kompyuterlerdiń standart ózgesheligine ayland?.

Jeke kompyuterlerdiń qollan?l?w?n?ń bar?an say?n áhmiyetli bol?p barat?r?an bir topar? kompyuterdiń basqa kompyuter sistemalar? menen baylan?s?w qábiletine, ya?n?y informaciya almas?w?a múmkinshilik beriwine tiykarlan?an edi. Ortaq paydalan?latu??n úlken kompyuter sistemas?na eksperimental jámiyetlik kiriw múmkinshiligi 1973-j?l?-aq Community Memory joybar?nda kórsetilgen bolsa da, xabarland?r?w taxtas? sistemalar? hám onlayn x?zmet kórsetiwshiler 1978-j?ldan keyin keńirek qoljetimli bola baslad?. 1980-j?llard?ń aq?r?nda kommerciyal?q Internet x?zmet kórsetiwshiler payda bol?p, tez ósip at?r?an tarmaqqa jámiyetlik kiriw múmkinshiligin berdi.

1991-j?l? Pútkil dúnya júzilik tor (World Wide Web) jámiyetlik paydalan?w ush?n ash?q etildi. Kúshli jeke kompyuterlerdiń joqar? aj?rat?ml?l?qta?? grafika hám ses penen birge keliwi, Internet tárepinen islengen infrastruktura hám veb-brauzerlerdiń kiriw us?llar?n?ń standartlast?r?l?w? házirgi zaman turm?s?n?ń ádewir bóleginiń tiykar?n qurd?. Bul avtobus júriw kestelerinen baslap sheksiz mu?darda biypul videolar tarqat?w?a hám onlayn paydalan?wsh?lar tárepinen redakciyalanatu??n enciklopediyalar?a shekem bol?an nárselerdi óz ishine alad?.

Túrleri

Stacionar

Jum?s stanciyas?

1990-j?llard?ń bas?nda?? 25 MGc RISC processorl? Sun SPARCstation 1+

Jum?s stanciyas? — texnikal?q, matematikal?q yamasa ilimiy qollan?wlar ush?n arnal?an joqar? dárejeli jeke kompyuter. Tiykar?nan bir adam tárepinen bir waq?tta qollan?l?w?a arnal?an, olar ádette jergilikli tarmaqqa qos?l?an hám kóp paydalan?wsh?l? operaciyal?q sistemalarda isleydi. Jum?s stanciyalar? kompyuter járdeminde dizayn, s?z?w hám modellestiriw, esaplaw-intensiv ilimiy hám injenerlik esaplawlar, súwret islew, arxitektural?q modellestiriw hám animaciya hám kino vizual effektleri ush?n kompyuter grafikas? s?yaql? waz?ypalar ush?n qollan?lad?.

Desktop (stol ústi) kompyuteri

Dell OptiPlex stol ústi kompyuteri (2006)

Jeke kompyuterler keń tarqalmastan bur?n, stol ústine s?yatu??n kompyuter ayr?qsha kishi bol?p esaplan?an, bul desktop ya?n?y stol ústi atamas?n?ń payda bol?w?na al?p kelgen. Soń?? waq?tlar? bul sóz dizbegi ádette kompyuter korpus?n?ń belgili bir stilin bildiredi. Stol ústi kompyuterleri úlken vertikal minara tárizli korpuslardan baslap, LCD monitorlard?ń art?na jas?r?latu??n yamasa on?ń ast?na tikkeley jaylast?r?latu??n (hám tirek bolatu??n) kishi modellerge shekem hár q?yl? stillerde keledi.

Desktop/Stol ústi termini kóbinese vertikal jaylasqan kompyuter minara korpus?na iye kompyuterge qatnasl? bolsa da, bul túrler kóbinese jerde yamasa stol ast?nda turad?. Us? kóringen qarama-qars?l?qqa qaramastan, stol ústi termini ádette us? vertikal minara korpuslar?na, sonday-aq haq?yqattan da stol ústine qoy?w?a arnal?an gorizontal jaylasqan modellerge de qatnasl? bolad?. Soń??lar? stol ústi terminine kóbirek sáykes keledi, biraq baz? bir fizikal?q jaylas?w ay?rmash?l?qlar?nan basqa kópshilik ámeliy ja?daylarda eki túri de us? stol ústi atamas?na sáykes keledi. Kompyuter korpus?n?ń eki stili de sisteman?ń apparatl?q komponentlerin, m?sal?, tiykar?? plata, processor chipi hám basqa da ishki jum?s bóleklerin óz ishine alad?. Stol ústi kompyuterleriniń s?rtq? displey ekranl? monitori hám s?rtq? klaviaturas? bar, olar kompyuter korpus?n?ń art?nda?? portlar?a qos?lad?. Stol ústi kompyuterleri úy hám biznes qollan?wlar? ush?n keń tarqal?an, sebebi olar stol ústinde bir neshe monitorlar ush?n or?n qald?rad?.

Oy?n kompyuteri — bul ádette talapshań video oy?nlard?ń tezligi hám juwap beriw qábiletin jaqs?law ush?n joqar? ónimli videokarta, processor hám RAM-d? óz ishine alatu??n stol ústi kompyuteri.

Hámme nárse bir qur?lmada (sonday-aq bir blokl? JK dep te atalad?) bol?an kompyuter — bul monitor menen processord? bir blokta birlestirgen stol ústi kompyuteri. Bólek klaviatura hám t?shqansha standart kirgiziw qur?lmalar? bol?p, ay?r?m monitorlarda sensorl? ekran múmkinshiligi de bar. Processor hám basqa jum?s komponentleri ádette standart stol ústi kompyuterlerine sal?st?r?anda ólshemi kishireytilgen, monitord?ń art?nda jaylasqan hám noutbuklar?a uqsas konfiguraciyalan?an.

Nettop kompyuteri Intel tárepinen 2008-j?ld?ń fevral ay?nda tan?st?r?l?an bol?p, tómen bahas? hám sheklengen funkcionall??? menen s?patlanad?. Bular veb-brauzerlerdi hám internet qollanbalar?n iske qos?w ush?n internet baylan?s? menen paydalan?w?a arnal?an edi.

úy teatr? JK (HTPC) jeke kompyuter hám cifrl? video jaz?w qur?lmas?n?ń funkciyalar?n birlestiredi. Ol televizor?a yamasa sáykes ólshemdegi kompyuter displeyine qos?lad? hám kóbinese cifrl? foto kóriw qur?lmas?, muz?ka hám video pleyeri, televizor qab?lla??sh? hám cifrl? video jaz?w qur?lmas? s?pat?nda qollan?lad?. HTPC-ler sonday-aq media orayl?q sistemalar yamasa media serverler dep te atalad?. Maqset — úy teatr? qur?lmas?n?ń kóp yamasa barl?q komponentlerin bir qut??a ul?wmalast?r?w. HTPC-ler sonday-aq talap boy?nsha filmler hám teleba?darlamalar us?natu??n x?zmetlerge de qos?la alad?. HTPC-lerdi kompyuterge teleba?darlamalard? qos?w ush?n kerekli apparatl?q hám programmal?q támiyinlew menen ald?n ala konfiguraciyalan?an túrde sat?p al?w?a yamasa komponentlerden j?ynaw?a bolad?.

Klaviatura kompyuterleri — bul klaviatura ishindegi kompyuterler bol?p, ádette s?rtq? kompyuter monitor?na yamasa televizor?a qos?l?w?a arnal?an. M?sallar qatar?na Atari ST, Amstrad CPC, BBC Micro, Commodore 64, MSX, Raspberry Pi 400 hám ZX Spectrum kiredi.

Portativli (kóshpeli)

Kóshirip júriwge bolatu??n

1975-j?l?? IBM 5100, dáslepki kóshpeli kompyuterlerdiń biri

Portativli (kóshpeli) kompyuterlerdiń potencial paydas? erte dáwirlerden-aq ayq?n bold?. Alan Key 1972-j?l? Dynabook-t? súwretledi, biraq hesh qanday apparatl?q támiyinlew islep sh??ar?lmad?. Xerox NoteTaker 1978-j?l dógereginde júdá kishi eksperimentall?q toplam túrinde islep sh??ar?ld?. 1975-j?l? IBM 5100 transport qut?s?na s?yd?r?l?w? múmkin edi, bul on? portativli kompyuter etti, biraq on?ń salma?? shama menen 50 funt edi. Jurnalistler bunday erte portativli kompyuterlerdi olard?ń aw?rl???na baylan?sl? kóshirip júriwge bolatu??n dep atad?.

IBM PC engizilgenge shekem, processor, displey, disk qur?lmalar? hám klaviaturadan turatu??n portativli kompyuterler, chemodan stilindegi portativli korpusta, paydalan?wsh?lar?a kompyuterdi ofisten úyge al?p keliwge yamasa klassta jazba jaz?w?a múmkinshilik berdi. M?sallar qatar?na Osborne 1 hám Kaypro; hám Commodore SX-64 kiredi. Bul mashinalar ayn?mal? tok penen isleytu??n edi hám kishi CRT displey ekran?n óz ishine alatu??n edi. Form-faktor bul sistemalard? samolyotqa qol júgi s?pat?nda al?p sh???w?a múmkinshilik beriwge arnal?an edi, biraq olard?ń joqar? quwat talab? olard?ń ush?w waqt?nda paydalan?l?w?na jol qoymad?. Integraciyalan?an CRT displey sal?st?rmal? túrde aw?r paket isledi, biraq bul mashinalar sol dáwirdegi stol ústi analoglar?na qara?anda kóbirek portativli edi. Ay?r?m modellerde s?rtq? video monitord? basqar?w ush?n standart yamasa qos?msha baylan?slar bar edi, bul úlkenirek ekrand? yamasa video proektorlar menen paydalan?w?a múmkinshilik berdi.

IBM PC-ge úylesimli chemodan format?nda?? kompyuterler PC engizilgennen keyin tez arada payda bold?, Compaq Portable bul túrdiń jetekshi m?sal? bold?. Keyingi modeller zamanagóy stol ústi kompyuterlerine shama menen teń ónimdarl?qt? beriw ush?n qatt? diskti óz ishine ald?.

Juqa plazmal? displey hám LCD ekranlard?ń rawajlan?w? azmaz kishkenelew form-faktor?a múmkinshilik berdi, ol túski awqat qut?s? kompyuteri dep atald?. Ekran qaplaman?ń bir tárepin qurad?, al aj?rat?latu??n klaviatura hám bir yamasa eki yar?m biyikliktegi iykemli disk qur?lmalar? kompyuterdiń ushlar?na qarap ornat?l?an edi. Ay?r?m variantlar?a batareya kirgizilgen bol?p, bul elektr rozetkalar?nan uzaqta jum?s islewge imkaniyat berdi.

Noutbuk

MSI noutbuk kompyuteri

Noutbuk kompyuteri portativlik ush?n qaqpaql? dizayn menen jobalast?r?l?an, onda klaviatura hám kompyuter komponentleri bir panelde, al ekinshi panelde topsal? jalpaq displey ekran? bar. Noutbukti jab?w tas?w waqt?nda ekran hám klaviaturan? qor?ayd?. Noutbukler ádette qayta zaryadlanatu??n batareya?a iye, bul olard?ń portativligin artt?rad?. Quwat, salmaq hám or?nd? únemlew ush?n, noutbuk grafikal?q chipleri kóp ja?daylarda CPU yamasa chipsetke biriktirilgen hám sistema RAM-?n paydalanad?, bul stol ústi mashinalar?na sal?st?r?anda grafikal?q ónimdarl?qt?ń tómenlewine al?p keledi, sebebi olarda ádette grafikal?q karta ornat?l?an bolad?. Us? sebepli, oy?n maqsetleri ush?n stol ústi kompyuterleri noutbuklerge qara?anda kóbirek art?qmash?l?qqa iye.

Stol ústi kompyuterlerine qara?anda, sheklengen or?n hám quwat sebepli tek kishi ishki jańart?wlar (m?sal?, operativ yadt? hám qatt? diskti) ?ana múmkin. Noutbuklerde s?rtq? displeylerdi, t?shqanshalard?, kameralard?, saqlaw qur?lmalar?n hám klaviaturalard? qos?w ush?n stol ústi kompyuterlerindegidey kiris hám sh???s portlar? bar. Noutbukler stol ústi kompyuterlerine sal?st?r?anda biraz q?mbat?raq, sebebi noutbukler ush?n miniatyuralast?r?l?an komponentlerdiń ózi q?mbat.

TRS-80 Model 100 hám Epson HX-20 s?yaql? noutbuk kompyuterleri shama menen jaz?w qa?az?n?ń (ANSI A yamasa ISO A4) ólshemlerine iye edi. Bul mashinalarda stol ústi sistemas?na sal?st?r?anda az?ana kishireytilgen ólshemdegi klaviatura hám klaviatura menen bir tegislikte jaylasqan turaql? LCD displey ekran? bar edi. Bul displeyler ádette kishi bol?p, 8 den 16 ?a shekem tekst qatar?na, geyde tek 40 ba?anal? qatar uz?nl???na iye edi. Degen menen, bul mashinalar bir ret paydalan?latu??n yamasa qayta zaryadlanatu??n batareyalarda uzaq waq?t isley alatu??n edi. Olar ádette ishki disk drayvlerin óz ishine almasa da, bul forma faktor? kóbinese telefon baylan?s? ush?n modemdi óz ishine alatu??n edi hám kóbinese s?rtq? kasseta yamasa disk saqlaw? ush?n imkaniyatlar?a iye bolatu??n edi. Keyinirek, us?nday kishi ólshemli qaqpaql? formatta?? noutbuk kompyuterleri de noutbukler dep atald?.

Stol ústin almast?r?wsh? kompyuter — bul stol ústi kompyuteriniń tol?q múmkinshiliklerin beriwshi kóshpeli kompyuter. Bunday kompyuterler házirgi waq?tta úlken noutbukler bol?p esaplanad?. Bul klassta?? kompyuterler ádette kishirek kóshpeli kompyuterlerde tab?latu??nlar?a qara?anda kúshlirek komponentlerge hám úlkenirek displeyge iye bolad? hám sheklengen batareya s?y?ml?l???na yamasa batareyas? bolmaw? múmkin.

HP netbuk

Netbukler, sonday-aq mini noutbukler yamasa subnoutbukler dep te atalad?, ul?wma esaplaw taps?rmalar? hám vebke-tiykarlan?an qollanbalar?a kiriw ush?n qolaylast?r?l?an noutbuklerdiń bir topar?n qurayd?.Dáslep, netbuklerdiń tiykar?? ayr?qsha ózgesheligi optikal?q disk drayveriniń joql???, kishirek ólshemi hám tol?q ólshemli noutbuklerge qara?anda tómenirek ónimdarl??? bold?. 2009-j?ld?ń ortas?na kelip, netbukler paydalan?wsh?lar?a uyal? ma?l?wmat tariyfin sat?p al?w arqal? keńeytilgen x?zmet kórsetiw shártnamas? menen "biypul" us?n?l?an. Soń?nan ultrabukler hám Xrombukler netbukler qald?r?an bosl?qt? tolt?rd?. Ul?wma netbuk atamas?nan parql?, Ultrabuk hám Xrombuk texnikal?q jaqtan sáykesinshe Intel hám Google tárepinen berilgen specifikaciyalar bol?p tab?lad?.

Planshet

HP Compaq aylanbal?/al?nbal? klaviaturas? bar planshet kompyuteri

Planshet sensorl? displeydi qollanad?, on? stilus qálem yamasa barmaq penen basqar?w?a bolad?. Ay?r?m planshetler gibrid yamasa ózgermeli dizaynd? qollan?w? múmkin, olar qos?msha retinde al?p taslanatu??n klaviatura yamasa klaviaturan?ń ústine tikkeley ayland?r?p jab?w?a bolatu??n ekrand? us?nad?. Ay?r?m planshetler Windows yamasa Linux s?yaql? stol ústi kompyuterleriniń operaciyal?q sistemalar?n qollan?w? múmkin yamasa tiykar?nan planshetler ush?n arnal?an operaciyal?q sisteman? iske túsiriwi múmkin. Kóplegen planshet kompyuterlerinde USB portlar? bar, olar?a klaviatura yamasa t?shqansha qos?w?a bolad?.

Smartfon

LG G4 smartfon?

Smartfonlar kóbinese planshet kompyuterlerine uqsas bolad?, ay?rmash?l??? sonda, smartfonlarda hámme waq?tta uyal? baylan?s integraciyas? bolad?. Olar ádette planshetlerge qara?anda kishkene bolad? hám taqta formas?nda bolmaw? múmkin.

Ultra-mobil JK

Ultra-mobil JK (UMPC) — bul kishi planshet kompyuteri. Ol Microsoft, Intel hám Samsung s?yaql? kompaniyalar tárepinen islep sh??ar?l?an. Házirgi UMPCler ádette Windows XP, Windows Vista, Windows 7 yamasa Linux operaciyal?q sistemalar?n hám tómen voltl? Intel Atom yamasa VIA C7-M processorlar?n qollanad?.

Qalta JK

Qalta JK — bul Microsoft Windows Mobile operaciyal?q sistemas?n ámelge as?ratu??n qol kompyuteri (jeke cifrl? járdemshi, PDA) ush?n apparatl?q specifikaciya. Ol NetBSD yamasa Linux s?yaql? alternativ operaciyal?q sisteman? júrgiziw múmkinshiligine iye bol?w? múmkin. Qalta JKleri stol ústi JKleriniń kóplegen múmkinshiliklerine iye. Microsoft Pocket PC specifikaciyas?na sáykes keletu??n qol qur?lmalar? ush?n kóplegen qos?mshalar bar, olard?ń kópshiligi biypul ba?darlamal?q támiynat. Microsoft talaplar?na sáykes keletu??n Qalta JKlerin GPS qab?lla??shlar?, shtrix-kod oq?wsh?lar?, RFID oq?wsh?lar? hám kameralar s?yaql? kóplegen qos?msha qur?lmalar menen de paydalan?w?a bolad?.

2007-j?l? Windows Mobile 6 sh??ar?l?w? menen Microsoft Pocket PC at?n jańa atlar sxemas? paydas?na taslad?: integraciyalan?an telefon? joq qur?lmalar Pocket PC orn?na Windows Mobile Classic dep atalad?, al integraciyalan?an telefon? hám sensorl? ekran? bar qur?lmalar Windows Mobile Professional dep atalad?.

Qalta hám qol JKleri

Qalta JKleri 1980-j?llard?ń aq?r?nda payda bol?an, ádette klaviaturas? bar qab?ql? formada DOS operaciyal?q sistemas?n júrgizetu??n miniatyura qalta ólshemindegi kompyuterler edi. x86 emes processorlar?a tiykarlan?an qur?lmalar kóbinese qalta kompyuterleri dep atald?, m?sal?, Psion Series 3. Keyingi j?llar? Microsoft tárepinen Windows CE operaciyal?q sistemas?n júrgizetu??n Qol PK dep atalatu??n apparatl?q specifikaciya sh??ar?ld?.

Apparatl?q támiynat

Jeke kompyuter hám periferiya qur?lmalar?n?ń (olard?ń geyparalar? qos?msha) bóleklerge aj?rat?l?an kórinisi: úlgi:Ordered list

Kompyuter apparatl?q támiynat? — bul kompyuterdiń barl?q fizikal?q hám materiall?q bóleklerin qamt?ytu??n keń túsinik bol?p, ol kompyuter ishinde saqlanatu??n yamasa islew processinde paydalan?latu??n ma?l?wmatlardan, sonday-aq apparatl?q támiynatqa waz?ypalard? or?nlaw ush?n kórsetpeler beretu??n ba?darlamal?q támiynattan ózgeshelenedi. Jeke kompyuterdiń ay?r?m qos?msha sistemalar?, máselen, klaviatura kontrolleri s?yaql?, belgilengen ba?darlaman? yamasa mikroba?darlaman? júrgizetu??n processorlard? óz ishine al?w? múmkin. ádette mikroba?darlama jeke kompyuterdiń aq?r?? paydalan?wsh?s? tárepinen ózgertilmeydi.

2010 hám 2020 — j?llarda?? jeke kompyuterlerdiń kópshiligi paydalan?wsh?lardan tek quwat deregin, monitord? hám basqa kabellerdi qos?wd? talap etedi. ádettegi stol ústi kompyuteri kompyuter korpus?nan (yamasa minaradan) ibarat bol?p, ol quwat blog?n, ana platan?, qatt? disk yamasa qatt? ja?dayda?? disk s?yaql? saqlaw qur?lmas?n hám kóbinese optikal?q diskovod?n uslap turatu??n metall shassiden ibarat. Kópshilik minaralarda paydalan?wsh?lar qos?msha komponentlerdi qosa alatu??n bos or?n bar. Kompyuter monitor? yamasa vizual displey blog?, klaviatura hám kórsetkishli qur?lma (t?shqansha) s?yaql? s?rtq? qur?lmalar ádette jeke kompyuterde tab?lad?.

Ana plata barl?q processor, yadro hám periferiya qur?lmalar?n bir-birine baylan?st?rad?. Operativ yadro, grafikal?q karta hám processor kópshilik ja?daylarda tikkeley ana plata?a ornat?lad?. Orayl?q processor blog? (mikroprocessor chipi) CPU rozetkas?na qos?lad?, al operativ yadro modulleri sáykes yadro rozetkalar?na qos?lad?. Ay?r?m ana platalarda video displey adapteri, ses hám basqa periferiya qur?lmalar? ana plata?a integraciyalan?an, al basqalar?nda grafikal?q kartalar, tarmaq kartalar? yamasa basqa kiris/sh???s qur?lmalar? ush?n keńeytiw slotlar? qollan?lad?. Grafikal?q karta yamasa ses kartas? analog bóleklerin kompyuter korpus? ishindegi elektromagnit nurlan?w?nan uzaqta uslap tur?w ush?n bóliw qut?s?n paydalan?w? múmkin. ?alabal?q saqlawd? támiyinleytu??n diskovodlar ana plata?a bir kabel menen, al quwat blog?na basqa kabel arqal? qos?lad?. ádette, diskovodlar ana plata menen birge bir korpusta ornat?lad?; qos?msha disk saqlaw? ush?n keńeytiw shassileri de islenedi.

úlken kólemdegi ma?l?wmatlar ush?n lenta diskovod?n qollan?l?w? múmkin yamasa qos?msha qatt? diskler s?rtq? korpusta biriktiriliwi múmkin. Klaviatura hám t?shqansha kompyuter korpus?n?ń artq? tárepindegi kiris/sh???s panelindegi qosq?shlar arqal? kompyuterge qos?latu??n s?rtq? qur?lmalar bol?p tab?lad?. Monitor da kiris/sh???s (I/O) paneline qos?lad?, yamasa ana platada?? kiris port? arqal?, ya bolmasa grafikal?q kartada?? port arqal?. Jeke kompyuterdiń apparatl?q múmkinshilikleri geyde keńeytiw shinas? arqal? qos?l?an keńeytiw kartalar?n qos?w arqal? keńeytiliwi múmkin. Jeke kompyuterlerge keńeytiw kartalar?n qos?w ush?n jiyi qollan?latu??n standart periferiya shinalar? PCI, PCI Express (PCIe) hám AGP (eski kompyuterlerde tab?latu??n grafikal?q adapterlerge arnal?an joqar? tezlikli PCI shinas?) di óz ishine alad?. Kópshilik zamanagóy jeke kompyuterlerde bir neshe fizikal?q PCI Express keńeytiw slotlar? bar, al ay?r?mlar?nda PCI slotlar? da bar.

Periferiya — bul "kompyuterge baylan?s (kirgiziw hám sh??ar?w s?yaql?) yamasa qos?msha funkciyalard? (qos?msha saqlaw s?yaql?) támiyinlew ush?n qos?l?an qur?lma".[1] Periferiya qur?lmalar? ádette kompyuterge USB portlar? yamasa kiris/sh???s panelinde jaylasqan kirisler arqal? qos?lad?. USB flesh-diskleri flesh-yad? qollan?p kóshpeli saqlawd? támiyinleydi, bul paydalan?wsh?lar?a diskte saqlan?an fayllar?a hár qanday kompyuterde kiriwge múmkinshilik beredi. Yad kartalar? da paydalan?wsh?lar?a kóshpeli saqlawd? támiyinleydi, olar kóbinese mobil telefonlar hám cifrl? kameralar s?yaql? basqa elektronika qur?lmalar?nda qollan?lad?, bul kartalarda saqlan?an informaciya qur?lmalar aras?nda ma?l?wmat almas?w ush?n yad kartas?n oq?wsh? arqal? al?n?w? múmkin. Veb-kameralar kompyuter apparat?na ornat?l?an yamasa USB arqal? qos?l?an bol?p, real waq?tta video jaz?p alatu??n videokameralar bol?p, yamasa kompyuterde saqlan?w?, ya bolmasa internet arqal? basqa jerge translyaciya etiliwi múmkin. Oy?n basqar?wsh?lar? USB arqal? qos?l?p, klaviatura hám t?shqanshan? qollan?w?a alternativa s?pat?nda video oy?nlar ush?n kiris qur?lmas? s?pat?nda qollan?l?w? múmkin. Qulaql?qlar hám dinamikler USB arqal? yamasa qos?msha port (kiris/sh???s panelinde tab?lad?) arqal? qos?l?p, paydalan?wsh?lar?a kompyuterlerinde al?n?an audion? t?ńlaw?a múmkinshilik beredi; biraq, dinamikler islewi ush?n qos?msha quwat deregin talap etiwi múmkin. Mikrofonlar kiris/sh???s panelindegi audio kiris port? arqal? qos?l?p, kompyuterge sesti elektr signal?na ayland?r?w?a múmkinshilik beredi, bul kompyuter tárepinen qollan?l?w? yamasa jiberiwi múmkin.

Programmal?q támiynat

LibreOffice Writer programmal?q támiynat?n?ń skrinshot?

Kompyuter programmal?q támiynat? — bul kompyuter sistemas?nda belgili bir waz?ypan? or?nlaytu??n hár qanday kompyuter programmas?, proceduras? yamasa hújjetlestiriwi. Bul termin óz ishine qollanba programmal?q támiynat?n alad?, m?sal?, paydalan?wsh?lar ush?n ónimli taps?rmalard? or?nlaytu??n tekst processorlar?, sistemal?q programmal?q támiynat, m?sal?, qollanba programmal?q támiynat? ush?n zárúr x?zmetlerdi támiyinlew ush?n kompyuter apparatl?q támiynat? menen baylan?satu??n operaciyal?q sistemalar, hám bólistirilgen sistemalard? basqaratu??n hám koordinaciyalaytu??n aral?q programmal?q támiynat.

Rastrl? grafikal?q redaktor Krita programmas?n?ń skrinshot?

2005-j?l? balalar?a noutbuk kompyuterin qollan?wd? úyretiw. Fonda eski (1990-j?llarda??) stol ústi jeke kompyuteriniń CRT monitor? kórinip tur.

Programmal?q támiynat qollanbalar? tekst processingi, Internetke kiriw, Internet arqal? faks jiberiw, elektron pochta hám basqa da cifrl? xabar almas?w, multimediya oynat?w, kompyuter oy?nlar?n oynaw hám kompyuter programmalast?r?w ush?n keń tarqal?an. Paydalan?wsh? operaciyal?q ortal?q hám qollanba programmalar? haqq?nda ádewir bilimge iye bol?w? múmkin, biraq ol zárúr túrde programmalast?r?w menen q?z?qpaw? yamasa hátte kompyuter ush?n programmalar jaza almaw? múmkin. Sonl?qtan, tiykar?nan jeke kompyuterler ush?n jaz?l?an kópshilik programmal?q támiynatlar ápiway? qollan?w yamasa paydalan?wsh??a qolayl?l?q názerde tut?l?p jobalan?an bolad?. Degen menen, programmal?q támiynat industriyas? úziliksiz túrde jeke kompyuterlerde paydalan?w ush?n jańa ónimlerdiń keń kólemin us?n?p barad?, olar hám tájiriybeli, hám tájiriybesiz paydalan?wsh?lar?a ba?darlan?an.

Operaciyal?q sistema

Operaciyal?q sistema (OS) kompyuter resurslar?n basqarad? hám programmistlerge us? resurslar?a kiriw ush?n qollan?latu??n interfeysti támiyinleydi. Operaciyal?q sistema sistema ma?l?wmatlar?n hám paydalan?wsh? kirgizgen ma?l?wmatlard? qayta isleydi hám sistema paydalan?wsh?lar? hám programmalar?na x?zmet kórsetiw ush?n waz?ypalard? hám ishki sistema resurslar?n bólistiriw hám basqar?w arqal? juwap beredi. Operaciyal?q sistema yadt? basqar?w hám bólistiriw, sistema sorawlar?n áhmiyetlilik dárejesine qaray tártiplew, kiris/sh???s qur?lmalar?n basqar?w, kompyuter tarmaqlar?n jeńillestiriw hám fayllard? basqar?w s?yaql? tiykar?? waz?ypalard? or?nlayd?.

Házirgi zaman keń tarqal?an stol ústi operaciyal?q sistemalar? — Microsoft Windows, macOS, Linux, Solaris hám FreeBSD. Windows, macOS hám Linux hámmesiniń server hám jeke variantlar? bar. Microsoft Windows ti esapqa alma?anda, olard?ń hárbiriniń dizayn? Unix operaciyal?q sistemas?nan ilhamlan?an yamasa onnan tikkeley miyras al?an.

Dáslepki jeke kompyuterler buyr?q qatar? menen háreketlesiwdi qollaytu??n operaciyal?q sistemalard? paydalan?an, alfavit-sanl? displey hám klaviatura arqal?. Paydalan?wsh?, m?sal?, fayld? redakciyalaw ush?n ash?w yamasa tekstti bir jerden ekinshi jerge kóshiriw ush?n kóp sanl? buyr?qlard? este saqlaw? kerek edi. 1960-j?llard?ń baslar?nan baslap, grafikal?q paydalan?wsh? interfeysiniń art?qmash?l?qlar? izertlene basland?, biraq keń tarqal?w? ush?n arzan?raq grafikal?q displey úskeneleri talap etildi. 1984-j?l?a kelip, grafikal?q paydalan?wsh? interfeysin qollanatu??n massal?q bazar kompyuter sistemalar? payda bold?; XXI ásirdiń bas?na kelip, tekst rejimindegi operaciyal?q sistemalar jeke kompyuter bazar?n?ń áhmiyetli bólegin quramaytu??n bold?.

Qollanbalar

Ul?wma al?anda, kompyuter paydalan?wsh?s? belgili bir waz?ypan? or?nlaw ush?n qollanba programmal?q támiynatt? paydalanad?. Sistema programmal?q támiynat? qollanbalard? qollayd?[1] hám yadt? basqar?w, tarmaq baylan?s? hám qur?lma drayverleri s?yaql? ul?wma x?zmetlerdi us?nad?, bulard?ń barl??? qollanbalar tárepinen paydalan?l?w? múmkin, biraq aq?r?? paydalan?wsh? ush?n tikkeley q?z???wsh?l?q tuwd?rmayd?. Apparatl?q támiynat dúnyas?nda?? ápiway?last?r?l?an uqsasl?q elektr lampochkas? (qollanba) menen elektr energiyas?n óndiriw stanciyas? (sistema) aras?nda?? qatnas bolar edi: elektr stanciyas? tek elektr energiyas?n óndiredi, ol ózi hesh qanday haq?yq?y payda keltirmeydi, paydalan?wsh??a payda keltiretu??n x?zmet kórsetetu??n elektr jaqt?l??? s?yaql? qollanba?a qos?l?an?a shekem.

Programmal?q támiynat qollanbalar?n?ń tipik m?sallar? — tekst processorlar?, kesteli processorlar hám media pleerler. Bir paket s?pat?nda birgelikte toplan?an bir neshe qollanbalar geyde qollanba toplam? dep atalad?. Microsoft Office hám LibreOffice, óz ishine tekst processor?n, kesteli processord? hám bir neshe basqa ay?r?m qollanbalard? qamt?ytu??n tipik m?sallar bol?p tab?lad?. Toplamda?? ay?r?m qollanbalar ádette paydalan?wsh? interfeysine iye bol?p, bul paydalan?wsh??a hárbir qollanban? úyreniw hám paydalan?wd? ańsatlast?rad?. Kóbinese, olar paydalan?wsh??a paydal? bol?an us?llarda bir-biri menen tásir etiw imkaniyat?na iye bol?w? múmkin; m?sal?, kesteli processorda jarat?l?an keste, tekst processor hújjetine jaylast?r?l?w? múmkin, hátteki ol ay?r?m kesteli processor qollanbas?nda dúzilgen bolsa da.

Aq?r?? paydalan?wsh? tárepinen islep sh???w sistemalard? paydalan?wsh?n?ń ayr?qsha talaplar?na sáykeslestiredi. Paydalan?wsh? tárepinen jaz?l?an programmal?q támiynatqa kesteli processor shablonlar?, tekst processor makroslar?, ilimiy simulyaciyalar, grafika hám animaciya skriptleri kiredi; hátte elektron pochta filtrleri de paydalan?wsh? programmal?q támiynat?n?ń bir túri bol?p esaplanad?. Paydalan?wsh?lar bul programmal?q támiynatt? ózleri jaratad? hám kóbinese on?ń qanshelli áhmiyetli ekenligin itibardan sh??ar?p qoyad?.

Oy?n oynaw

Kompyuterde oy?n oynaw joqar? dárejeli kompyuter bazar?nda keń tarqal?an. Newzoo tárepinen 2018-j?ld?ń aprel ay?nda al?p bar?l?an bazar analizi boy?nsha, kompyuterde oy?n oynaw konsol hám mobil oy?nlardan keyin úshinshi eń iri oy?n sektor? bol?p, pútkil bazard?ń 24% úlesin iyelegen. Kompyuterde oy?n oynaw bazar? rawajlan?wd? dawam etpekte hám 2021-j?l? 32,3 milliard dollar tab?s al?p keliwi kútilmekte. Kompyuterde oy?n oynaw jar?sqa tiykarlan?an oy?nlard?ń, ya?n?y kibersportt?ń ald?ń?? qatar?nda tur?pt?, League of Legends, Valorant hám Counter-Strike: Global Offensive s?yaql? oy?nlar 2019-j?l? tab?s? bir milliard dollardan as?w? kútilgen industriya?a bassh?l?q etpekte. Visual Capitalist tárepinen 2023-j?ld?ń dekabr ay?nda al?p bar?l?an bazar analizi boy?nsha, 2022-j?l?a kelip kompyuterde oy?n oynaw sektor? barl?q platformalar aras?nda ekinshi eń iri kategoriya bol?p, 45 milliard AQSH dollar? bahas?nda bahalan?an hám 2020-j?l?a kelip konsol bazar? tab?s?nan as?p ketken.

Bir neshe hár q?yl? oy?n tarqat?wsh?lar? bar; oy?nsh?lar oy?nlard? dúkanlardan jeke sat?p al?w? yamasa cifrl? túrde sat?p al?w? múmkin. Cifrl? oy?n tarqat?wsh?lar?n?ń ishinde Epic Games, Valve Corporation, Electronic Arts hám Ubisoft s?yaql? iri atamalar bar. Us?nday tarqat?wsh?lar kóplegen oy?nlard? paydalan?wsh?lar ush?n sat?p al?w?a hám jetkilikli bol?w?na múmkinshilik beredi. Geypara tarqat?wsh?lar tek óz kompaniyas? tárepinen jarat?l?an oy?nlard? satsa da, kóplegen oy?nlar hám franshizalar bir neshe tarqat?wsh? platformalar?nda tab?lad?. Ay?r?m kóp oy?nsh?l? kompyuter oy?nlar? platforma aral?q bol?w? múmkin, bul oy?nsh?lar?a kompyuter hám hár q?yl? konsoller s?yaql? basqa platformalar menen birge oynaw múmkinshiligin beredi. Tarqat?wsh? platformalar?nda oy?nsh?lar?a oy?n qos?mshas?n emulyator s?pat?nda paydalan?p basqa belgili oy?nlard? oynaw?a múmkinshilik beretu??n oy?nlar ba; bul oy?nlar dáslebinde oy?nsh?n?ń házirgi qur?lmas? tárepinen qollap-quwatlanbaw? múmkin, meyli ol platforma?a baylan?sl? bols?n yamasa kompyuterdiń operaciyal?q sistemas? tárepinen endi qollap-quwatlanbaytu??n bols?n. Hárbir tarqat?wsh? platformas?nda hár q?yl? video oy?n janrlar?n?ń san? hár q?yl? bol?w? múmkin, m?sal?, birinshi jeke-adam at?spal? oy?nlar, MMO oy?nlar, sayaxat oy?nlar? hám t.b. Kóplegen oy?nlar, ásirese biypul oynalatu??n oy?nlar, oy?nsh?lar ush?n mikrotranzakciyalar?a iye. Bul tranzakciyalar oy?n bar?s?n jaqs?law?a yamasa personajlar?n jekelestiriwge járdem bere alad?. The Sims s?yaql? oy?nlar bar, olar oy?nsh?lar?a qos?msha jańa oy?n múmkinshiliklerine iye bol?w ush?n qos?msha oy?n paketlerin sat?p al?w?a múmkinshilik beredi.

Sat?wlar

Bazar úlesi

Dúnya júzi boy?nsha jeke kompyuterler million danada, rawajlan?an hám rawajlan?p at?r?an eller boy?nsha aj?rat?l?an

2001-j?l? 125 million jeke kompyuter jetkerip berilgen, al 1977-j?l? bul kórsetkish 48,000 bol?an. 2002-j?l? 500 millionnan aslam jeke kompyuter qollan?l?an hám 1970-j?llard?ń ortas?nan us? waq?tqa shekem dúnya júzi boy?nsha bir milliard jeke kompyuter sat?l?an. Soń?? kórsetkishtiń 75% kásiplik yamasa jum?sqa baylan?sl? bol?an, al qal?an? jeke yamasa úy paydalan?w? ush?n sat?l?an. Jetkerip berilgen jeke kompyuterlerdiń shama menen 81.5% stol ústi kompyuterleri, 16.4% noutbukler hám 2.1% serverler bol?an. Amerika Qurama Shtatlar? jetkerip berilgen kompyuterlerdiń 38.8% (394 million) al?an, Evropa 25% hám 11.7% 2002-j?l?a kelip eń tez ósip at?r?an bazar bol?an Aziya-T?n?sh okean? ayma??na ketken. Ekinshi milliardt?ń 2008-j?l?a kelip sat?l?w? kútilgen. Bat?s Evropada?? barl?q úy xojal?qlar?n?ń derlik yar?m?nda jeke kompyuter bol?an hám Ull?britaniyada úylerdiń 40% kompyuter tab?l?an, al 1985-j?l? bul kórsetkish tek 13% bol?an.

Dúnya júzi boy?nsha jeke kompyuterlerdiń jetkerip beriliwi 2010-j?l? 350.9 million dana, 2009-j?l? 308.3 million dana hám 2008-j?l? 302.2 million dana bold?. iSuppli ma?l?wmatlar?na sáykes, 2007-j?l? jetkerip berilgen kompyuterler san? 264 million dana bold?, bul 2006-j?lda?? 239 millionnan 11.2% kóp. 2004-j?l? dúnya júzi boy?nsha jetkerip berilgen kompyuterler san? 183 million dana bold?, bul 2003-j?l?a sal?st?r?anda 11.6% ósim. 2003-j?l? 152.6 million kompyuter jetkerip berildi, on?ń bahas? shama menen 175 milliard dollar. 2002-j?l? 136.7 million kompyuter jetkerip berildi, on?ń bahas? shama menen 175 milliard dollar. 2000-j?l? 140.2 million jeke kompyuter jetkerip berildi, on?ń bahas? shama menen 226 milliard dollar. Dúnya júzi boy?nsha jeke kompyuterlerdiń jetkerip beriliwi 1999-j?l? 100 millionnan as?p, 1998-j?lda?? 93.3 million danadan 113.5 million dana?a ósti. 1999-j?l? Aziya?a 14.1 million dana jetkerip berildi.

2008-j?ld?ń iyun ay?na kelip, dúnya júzinde qollan?l?p at?r?an jeke kompyuterlerdiń san? bir milliardqa jetti, al ekinshi milliardqa 2014-j?l?a kelip jetiwi kútilmekte. Amerika Qurama Shtatlar?, Bat?s Evropa hám Yaponiya s?yaql? rawajlan?an bazarlar dúnya júzi boy?nsha ornat?l?an kompyuterlerdiń 58% qurad?. Rawajlan?p at?r?an bazarlarda 2012-j?l?a kelip ornat?l?an kompyuterler san?n?ń eki ese art?w? hám ekinshi milliard kompyuterlerdiń 70% iyelewi kútilmekte. 2008-j?l? shama menen 180 million kompyuterdiń (házirgi ornat?l?an bazan?ń 16%) almast?r?l?w? hám 35 millionn?ń sh???nd? maydanlar?na taslap jiberiwi kútilgen. Pútkil ornat?l?an baza j?l?na 12% ósti.[.

Xal?qaral?q Ma?l?wmatlar Korporaciyas?n?ń (IDC) 2011-j?ld?ń 2-kvartal? ush?n ma?l?wmatlar?na tiykarlan?p, birinshi márte Q?tay AQSH-tan kompyuter jetkerip beriwde oz?p ketti, sáykesinshe 18.5 million hám 17.7 million dana menen. Bul tendenciya rawajlan?p at?r?an bazarlard?ń kóteriliwin, sonday-aq rawajlan?an aymaqlard?ń sal?st?rmal? qulaw?n (hálsirewin) kórsetedi.

Rawajlan?an dúnyada jeke kompyuterlerdiń joqar? bahas?n saqlap qal?w ush?n funkciyalard? qos?p bar?w sat?wsh?lar dástúrine aylan?an edi. Biraq, Hár Bala?a Bir Noutbuk fond?n?ń hám on?ń arzan bahal? XO-1 noutbug?n?ń payda bol?w? menen, kompyuter industriyas? baha?a da itibar bere baslad?. Tek bir j?l bur?n kirgizilgenine qaramastan, 2008-j?l? 14 million netbuk sat?ld?. ádettegi kompyuter óndiriwshilerden t?sqar?, ayr?qsha bekkem kompyuter versiyalar?n islep sh??aratu??n kompaniyalar payda bold?, olar ekstremal hawa ray? yamasa ortal?qlarda óz mashinalar?n paydalanatu??n adamlar ush?n alternativalar us?nbaqta.

2011-j?l? Deloitte konsalting firmas? smartfonlar hám planshet kompyuterler esaplaw qur?lmalar? s?pat?nda dástúriy kompyuterler sat?l?w?nan oz?p ketedi dep bolja?an edi (bul 2012-j?ldan baslap ámelge ast?). 2013-j?l?a kelip, dúnya júzi boy?nsha kompyuter sat?l?w? tómenley baslad?, sebebi kóplegen tut?n?wsh?lar planshetler hám smartfonlar?a ótti. 2012-j?ld?ń tórtinshi kvartal?nda 90.3 million dana sat?l?w? 2011-j?ld?ń tórtinshi kvartal?na sal?st?r?anda 4.9% tómenlewdi kórsetti. IDC ma?l?wmatlar?na sáykes, 2013-j?ld?ń birinshi kvartal?nda global kompyuter sat?l?w? ana?url?m tómenledi. J?ll?q 14% tómenlew firma 1994-j?ldan baslap baqlaw júrgizgennen beri eń úlken kórsetkish bold? hám analitikler kútkeniniń eki esesin qurad? 2013-j?ld?ń ekinshi kvartal?nda?? kompyuter jetkerip beriwdiń tómenlewi besinshi izbe-iz kvartal sat?l?wd?ń tómenlewin belgiledi.. "Bul kompyuterler ush?n qorq?n?shl? jańal?q," dep atap ótti bir analitik. "Házir hámmesi mobil esaplaw haqq?nda. Biz sózsiz bur?l?w noqat?na jettik." Gartner ma?l?wmatlar? us? dáwir ush?n uqsas tómenlewdi kórsetti. Q?tayd?ń Lenovo Group kompaniyas? ul?wma tendenciya?a qars? sh?qt?, sebebi rawajlan?p at?r?an ellerdegi birinshi ret sat?p al?wsh?lar?a kúshli sat?l?wlar kompaniyan?ń ul?wma sat?l?w?n turaql? saqlaw?a múmkinshilik berdi. Planshet/smartfon ba?darlamal?q támiynat?na uqsas bol?w?a mólsherlengen Windows 8 jańa kompyuter sat?l?w?n?ń tómenlewine sebep bol?an faktor s?pat?nda kórsetildi. "Tilekke qars?, Windows 8 iske túsiriliwi tek kompyuter bazar?na unaml? tásir etpegeni ?ana emes, al bazard? páseytkenini de ayq?n kórinip tur," dedi IDC vice-prezidenti Bob O'Donnell.

2013-j?ld?ń avgust ay?nda Credit Suisse kompyuter industriyas?n?ń operaciyal?q paydas?n?ń shama menen 75% in Microsoft (operaciyal?q sistema) hám Intel (yar?m ótkizgishler) kompaniyalar?na tiyisli ekenin kórsetetu??n izertlew nátiyjelerin járiyalad?. IDC ma?l?wmatlar? boy?nsha, 2013-j?l? kompyuter jetkerip beriwleri tut?n?wsh?lard?ń mobil qur?lmalard? paydalan?w tendenciyas?na sáykes 9.8% ke tómenledi, bul eń úlken tómenlew bold?.

2018-j?ld?ń ekinshi kvartal?nda kompyuter sat?l?w? 2012-j?ld?ń birinshi kvartal?nan beri birinshi ret ósti. Gartner izertlew firmas?n?ń ma?l?wmatlar? boy?nsha, ósim tiykar?nan biznes bazar?nan keldi, al tut?n?wsh? bazar? tómenlewdi bastan ótkerdi.

2020-j?l? COVID-19 pandemiyas? nátiyjesinde kóbirek adamlar úyde islep hám aral?qtan oq?w sebepli, IDC ma?l?wmatlar? boy?nsha, kompyuter sat?l?w? ald?ń?? j?llar?a sal?st?r?anda 26.1% ke ósti. Canalys kompaniyas?n?ń ma?l?wmatlar? boy?nsha, 2020-j?l kompyuter bazar? ush?n 2011-j?ldan beri eń joqar? ósiw procentin kórsetti.

Ortasha sat?w bahas?

Jeke kompyuterlerdiń sat?w bahalar? óndiris hám islep sh??ar?w qárejetleriniń tómenlewi sebepli turaql? túrde tómenledi, al kompyuterlerdiń múmkinshilikleri artt?. 1975-j?l? Altair j?yna?? (komplekti) shama menen tek 400 AQSH dollar?na sat?ld?, biraq tut?n?wsh?lardan komponentlerdi sxema taxtalar?na biriktiriwdi talap etti; sistema menen alfavit-sanl? formada óz-ara tásir etiw ush?n zárúr bol?an periferiya qur?lmalar? jáne 2000 dollar qost?, al nátiyjede al?n?an sistema tek háweskerler ush?n paydal? edi.

1981-j?l? olard?ń payda bol?w?nda Osborne 1 hám on?ń básekelesi Kaypro-n?ń 1,795 AQSH dollar? bahas? tart?ml? baha noqat? dep esaplan?an; bul sistemalarda tek tekst kórsetiletu??n displeyler hám saqlaw ush?n tek disketalar bar edi. 1982-j?l?a kelip, Maykl Dell usaqlap sat?wda shama menen 3,000 AQSH dollar?na sat?latu??n jeke kompyuter sistemas? dilerge shama menen 600 dollar?a túsetu??n komponentlerden ibarat ekenin bayqad?; kompyuter blog?n?ń tipik ul?wma paydas? shama menen 1,000 dollar edi. 1983-j?l? AQSH-ta jeke kompyuterler sat?p al?wd?ń ul?wma qun? shama menen 4 milliard dollard? qurad?, bul úy haywanlar? az???n?ń ul?wma sat?l?w?na tuwr? keledi. 1998-j?ld?ń aq?r?na kelip, AQSH-ta?? jeke kompyuter sistemalar?n?ń ortasha sat?w bahas? 1,000 dollardan tómenledi.

Microsoft Windows sistemalar? ush?n ortasha sat?w bahas? (OSB) 2008/2009-j?llarda tómenlewdi kórsetti, bul arzan netbuklerge baylan?sl? bol?w? múmkin, 2008-j?ld?ń avgust ay?nda AQSH usaqlap sat?w sawdas?nda stol ústi kompyuterleri ush?n 569 dollar hám noutbukler ush?n 689 dollard? qurad?. 2009-j?l? OSB jáne de tómenlep, yanvar ay?nda stol ústi kompyuterleri ush?n 533 dollar?a hám noutbukler ush?n 602 dollar?a, al fevral ay?nda 540 hám 560 dollar?a tústi. NPD izertlew kompaniyas?n?ń ma?l?wmatlar?na sáykes, barl?q Windows portativ kompyuterleriniń ortasha sat?w bahas? 2008-j?ld?ń oktyabr ay?nda?? 659 dollardan 2009-j?ld?ń oktyabr ay?nda 519 dollar?a deyin tómenledi.

Qorsha?an ortal?qqa tásiri

Qorsha?an ortal?qqa tásirdiń s?rtq? sh???nlar? jeke kompyuterlerdiń sat?w bahas?na tol?q kirgizilmegen.

Birlesken Milletler Shólkeminiń Qorsha?an ortal?q ba?darlamas?n?ń ma?l?wmatlar?na sáykes, jeke kompyuterler j?l say?n payda bolatu??n 50 million tonna elektron qald?qlard?ń úlken úlesin qurayd?. Rawajlan?p kiyat?r?an ellerge hám qorsha?an ortal?qqa tásir etetu??n elektron qald?qlar máselesin sheshiw ush?n hár túrli ellerde hám shtatlarda óndiriwshiniń keńeytilgen juwapkershiligi (óKJ) haqq?nda?? n?zamlar ámelge kirgizilgen. Elektron qald?qlard? eksport hám import etiw boy?nsha keń kólemli milliy n?zamlar yamasa qa??ydalard?ń joql??? sebepli, Silicon Valley Toxics Coalition hám BAN (Basel Action Network) AQSH hám Kanadada?? elektron qayta islew kompaniyalar? menen birlesip, elektron qald?qlard? tártipli joq etiw ush?n elektron basqar?w ba?darlamas?n dúzdi. Ay?r?m shólkemler óKJ qa??ydalar?na qars? sh??ad? hám óndiriwshiler tábiyiy túrde material hám energiya paydalan?wd? azayt?w?a qaray háreket etedi dep pikir bildiredi.

Derekler

• Accidental Empires: How the boys of Silicon Valley make their millions, battle foreign competition, and still can't get a date, Robert X. Cringely, Addison-Wesley Publishing, (1992),  
• PC Magazine, Vol. 2, No. 6, November 1983, "SCAMP: The Missing Link in the PC's Past?"